‘Laten de Israëlieten voor mij een heiligdom¹ maken. Ik wil in hun midden wonen.’ Dat is de boodschap die Mozes van God te horen krijgt. In de hoofdstukken die volgen, wordt tot in het kleinste detail door God zelf aan Mozes beschreven hoe zijn woning er uit moet zien: een prachtig uitgevoerde tent met een kostbare inventaris. En wanneer de tent vanaf hoofdstuk 36 daadwerkelijk wordt gebouwd, komt een heel groot deel van de details opnieuw langs.

Het wordt een tent die voor alles tegelijk moet dienen. De plaats waar God Mozes zal ontmoeten, de plaats voor de offerdienst van de priesters, de plaats waar het document van het verbond bewaard gaat worden en tegelijk is het ook een tentwoning die draagbaar en verplaatsbaar is.

Je zou denken, wacht er toch even mee totdat de tocht door de woestenij is volbracht en Israël zich kan vestigen. Dan kan God ook een vaste plaats krijgen. Maar zulke vastigheid is kennelijk niet de bedoeling. De opdrachten die God nu aan Mozes meegeeft, leiden zo tot een gewaagde combinatie van zeer heilig en heel beweeglijk.

Kerk en theologie slaan deze stukken altijd over. Want ja, Exodus is een boek van bevrijding voor wie wat moderner is, en een boek van wetgeving voor wie wat klassieker is, maar al die details? Dat is vast een leuke puzzel voor Bijbelonderzoekers, maar moet een gelovige daar nog iets mee?

Antwoord: ja, want met Gods besluit dat hij in Israël gaat wonen, begint een lange en dramatische geschiedenis, die kritisch is op de religies van toen en even kritisch op moderne vroomheid die God graag opsluit in een therapeutische agenda: ‘ik zal er zijn’. Het is veel aardser. De dingen horen bij elkaar. Gods wonen hoort eenvoudig bij die eerdere stukken uit Exodus: ‘bevrijding’ en ‘instructies voor het leven’. De vraag is steeds weer of menselijke godsdienst dat wel aandurft. En zo komt er zelfs een moment dat JHWH zijn eigen tent weer opgeeft, Psalm 78:60. En als hij niet zelf had besloten om weer opnieuw te beginnen ….


Deze combinatie van herinnering en vernieuwing bepaalt de opbouw van het boek Exodus. De tent wordt pas werkelijk gebouwd, na het heftige drama met het gouden kalf in Exodus 32 en 33. Dat zegt iets over mensen en het zegt iets over God. Exodus is een spiegel van hun gemeenschappelijke geschiedenis.

Bouwinstructies

Het begin van de instructies aan Mozes maakt al duidelijk welke onderdelen van de tent het meest fundamenteel zijn. JHWH begint met aanwijzingen voor het maken van de kist, de tafel en de kandelaar. Waar ze moeten komen te staan, lezen we later nog wel. Maar bij de uitvoering van de bouwinstructies, in hoofdstuk 35-39, is de volgorde anders en in elk geval veel praktischer. In hoofdstuk 36 wordt eerst het tentheiligdom gemaakt en daarna de inventaris.

Maar dat is niet het enige verschil tussen de instructies en de uitvoering. Het is onderzoekers opgevallen dat de teksten met de bouwinstructies voor de tent meer variatie laten zien dan de teksten over de uitvoering. Dat begint al bij de manier waarop God spreekt over ‘het ontwerp’ dat hij op de berg aan Mozes liet zien. In dit hoofdstuk en daarna komt dat nog enkele keren terug, maar bij de uitvoering lezen we niet meer over ‘het ontwerp’. Ook valt het in vers 9 en 10 op hoe vaak er gewisseld wordt tussen ‘jij’, ‘jullie’ en ‘zij’. Alsof deze verzen over het ontwerp er al lagen en zijn ingepast.

9Overeenkomstig alles wat ik jou laat zien:
het ontwerp van de woning en het ontwerp van de hele inventaris,
zo moeten jullie het maken.
10Zij moeten een kist van acaciahout maken,
met een lengte van twee en een halve el,
een breedte van anderhalve el en anderhalve el hoog.

Vertalingen zoeken regelmatig naar manieren om de lezer behulpzaam te zijn. In de oude Griekse vertaling zijn ‘jullie’ en ‘zij’ allebei veranderd in ‘jij’: Mozes is degene die alles moet maken. Ook de Willibrordvertaling doet het zo.

Maar de omgekeerde hulp bestaat ook. Zulke details moeten wel een diepere bedoeling hebben, schrijft Jonathan Sacks² ‘Zij’ wil hier zeggen dat alle Israëlieten deelnemen aan het maken van de ark, want de Tora, de kennis die daarin wordt bewaard, geeft God aan het hele volk. Daarom staat er ‘zij’. Maar dat is altijd het probleem, moet de taal nog meer al over God zeggen dan de tekst al doet? Bij hetzelfde verschijnsel elders, in Exodus 27:8 en 20, krijgen we zo’n diepe bedoeling niet te lezen.


Processie

De kist laat een boeiend contrast zien. Hij moet helemaal bekleed worden met goud en tegelijkertijd ook met draagbomen te vervoeren zijn. De draagbomen blijven op hun plaats. Altijd klaar voor vertrek. Alsof de tocht door de woestenij ook iets van een processie heeft.

11Je moet hem bekleden met zuiver goud.
Van binnen en van buiten moet je hem bekleden.
En je moet er en gouden omlijsting op maken.
12Je moet er vier gouden ringen voor gieten
en op zijn vier hoekpunten bevestigen.
Twee ringen op de ene zijde
en twee ringen op de andere zijde.
13Je moet draagbomen van acaciahout maken
en die met goud bekleden.
14De draagbomen moet je aanbrengen in de ringen aan weerszijden van de ark,
om daarmee de ark te dragen.
15De draagbomen blijven in de ringen,
ze mogen er niet uit worden verwijderd.

De volgende opdracht is dat Mozes ‘de verbondsakte’ in de kist moet leggen, de tekst die is vastgelegd op de twee stenen platen die JHWH aan Mozes gaat geven.

16Je moet in de kist de verbondsakte plaatsen,
die ik je ga geven.

Vanaf vers 22 heet de kist daarom steeds ‘de kist van de verbondsakte’. De Hebreeuwse tekst begint in vers 10 gewoon met ‘kist’. Maar de oude Griekse vertaling vond dat kennelijk een beetje te kaal. Meteen vanaf vers 10 schrijven ze al: “kist van de getuigenis”. ‘Getuigenis’ is het oude woord dat vaak uit de Griekse traditie in onze bijbelvertalingen is overgenomen. Maar het Hebreeuws bedoelt een verdragstekst. God gebruikt gewone taal, geen speciale.

Ontmoeten

Het samengaan van de tent, de Tora en de ontmoeting met God wordt langzaam zichtbaar gemaakt. Op de kist komt een gouden plaat te liggen met aan weerskanten een beschermende engelgestalte, een cherub. Die plaat, de verzoeningsplaat, wordt allereerst de plek van ontmoeting tussen God en Mozes. Het verzoeningsritueel door de priester Aäron wordt hier nog niet genoemd. Dat gebeurt later in hoofdstuk 30 en veel uitvoeriger in het volgende boek: Leviticus 16:17-18.

17 Je moet een verzoeningsplaat maken van zuiver goud,
met een lengte van twee en een halve el
en een breedte van anderhalve el.
18Je moet twee cherubs van goud maken,
als een gegoten werk moet je ze maken
aan beide zijden van de verzoeningsplaat.
…
21Je moet de verzoeningsplaat boven op de kist leggen
en in de kist moet je de verdragstekst doen die ik je ga geven.
22Ik zal je daar ontmoeten en boven de verzoeningsplaat,
tussen de beide cherubs op de kist van de verdragstekst,
tegen jou uitspreken
alles wat ik jou opdraag voor de kinderen van Israël.

In deze teksten met instructies gaat het steeds over de ontmoeting van JHWH met Mozes, één keer over Israël (Exodus 29:43). De Griekse en andere oude vertalingen zijn weer heel voorzichtig. Ze vertalen ‘ontmoeten’ met ‘ik zal bekend gemaakt worden’. Soms denk je dat religie zelf de ontmoeting met God in de weg zit.


Eep Talstra is emeritus hoogleraar Bijbelwetenschappen aan de Vrije Universiteit Amsterdam.
Dit commentaar is eerst in Het Goede Leven (een uitgave van Friesch Dagblad B.V) verschenen. Inmiddels is deze uitgave gestopt.
Wij danken de redactie voor de mogelijkheid dit commentaar op onze site te kunnen plaatsen.