In de eerste helft van het hoofdstuk moet Mozes al een aantal malen heen en weer gaan als een boodschapper tussen God en zijn volk. Maar vanaf vers 14 gebeurt het nog vaker tot in vers 24 in één vers zelfs beide opdrachten klinken: ‘daal af en klim naar boven.’ Steeds weer moet Mozes aan het volk uitleggen hoe dat zou kunnen: God ontmoeten.

Hoofdstuk 19 heeft daardoor iets verwarrends voor de lezer. Moeten er echt zoveel dingen gebeuren voordat God in hoofdstuk 20 de ‘tien geboden’ kan uitspreken? Ja zeker, want er gebeurt iets wezenlijks. Dit is niet de inleiding op tien religieuze levenslessen, dit gaat over God zelf.

JHWH daalt af, eerst als bevrijder, zoals hij op deze plek al aan Mozes had beloofd (Ex. 3:8), nu opnieuw met de instructies voor het leven en tenslotte zal God aanwijzingen geven voor de bouw van een heiligdom, omdat hij bij Israël wil wonen (Ex. 25:8). Gods afdalen was bevrijdend en confronterend, voor alle generaties. Dat is wat hier zichtbaar wordt.

Na Mozes’ eerste ontmoeting met JHWH op de berg voert hij de opdracht uit om het volk te ‘wijden’.

14Mozes daalde van de berg af naar het volk.
Hij heiligde het volk, zij reinigden hun kleren.
15Hij zei tegen het volk:
Wees voorbereid op de derde dag.
Heb geen gemeenschap met een vrouw.

De voorbereiding vraagt om wijding. Dat gebeurt ook zo bij oorlogsvoering, zoals te zien is in Jozua 7:13. Daarbij hoort dan ook de instructie om geen seksueel verkeer te hebben, zie 1 Sam. 21:5 en 6. Een opdracht aan de mannen, want die voeren de oorlogen, zo gaat dat in de antieke cultuur.
Vervolgens moet voor deze ontmoeting met God het volk ook de kleren wassen. Dat is bijzonder, omdat die opdracht hierna alleen terugkomt in de geboden voor rituele reiniging in de wetten van Leviticus (11:25) tot en met Numeri (31:24).

Hieraan is al te zien dat Exodus 19 vertelt hoe in heel verschillende tijden is nagedacht over de omgang tussen God en Israël.
Zo ontstond een samengestelde tekst over belofte, over schrik en over ritueel, elementen die allemaal uit een andere historische achtergrond komen. Maar ze hebben één ding gemeen: deze ontmoeting met God kwam tot stand omdat hij naar ons afdaalde, steeds opnieuw en niet omdat het volk naar boven klom.

Het eerste deel, vers 1 – 13, gaat over beloften, in de stijl van het boek Deuteronomium en Jeremia: ‘een heilig volk’ en ‘huis van Jakob’. Na de wijding van het volk gaan vers 16 – 19 over de verschijning van God op de berg en de schrik die dat te weeg brengt. Zulke heftige woorden over de verschijning van God lezen we ook in de psalmen en de profetie: Psalm 29; 68 Rechters 5.

Het is een imponerend gebeuren, JHWH die op de berg Sinaï afdaalt.
Maar de angstaanjagende natuurverschijnselen, die zijn niet JHWH zelf, ze zijn de herauten die zijn komst aankondigen, zoals Elia ervoer, 1 Koningen 19.

16Op de derde dag, toen het ochtend werd,
waren er op de berg donderslagen en bliksemflitsen en zware bewolking.
En het geluid van een bazuin, heel krachtig.
Het hele volk, nog in de legerplaats, sidderde.
17Toen leidde Mozes het volk naar buiten,
de legerplaats uit, God tegemoet.
Ze stelden zich op aan de voet van de berg.
18De berg Sinaï was een en al rook,
doordat JHWH daarop in vuur was afgedaald.
De rook ervan steeg op als de rook van een oven
De hele berg sidderde enorm.
19Het geluid van de bazuin werd gaandeweg enorm sterk.
Mozes spreekt, waarna God hem met het geluid antwoord geeft.

Het volk siddert al net zo hard als de berg zelf. Mozes brengt hen tot aan de voet van de berg. Uitleggers vragen zich af wat er dan in vers 19 precies gebeurt. Er klonk in vers 16 al een luide bazuinstoot. Nadat God is afgedaald op de berg wordt het geluid van de bazuin steeds sterker en dan volgt er, in de tegenwoordige tijd, alsof wij als lezers er vlak bij staan: Mozes spreekt en God antwoordt hem met een geluid. Is dat het geluid van de donder? Of het geluid van de bazuin?

Maar duidelijk is: alleen Mozes en God communiceren. Er is geen rol voor het volk, alleen voor Mozes. Dit stuk van de tekst wordt pas voorgezet in de tekst ná de tien geboden in Exodus 20:18, waar weer de natuurverschijnselen worden genoemd en ook de angst van het volk.

Godsdienst en ritueel

Maar eerst lezen we nog het laatste stuk van hoofdstuk 19 waarin we terugkeren naar de noodzaak van reiniging en afstand.

20Toen daalde JHWH af op de berg Sinaï, op de top van de berg.
JHWH riep Mozes naar de top van de berg.
Mozes klom naar boven.
21JHWH zei tegen Mozes:
Daal af en bezweer het volk
dat ze niet doorbreken naar JHWH om te kijken.
Dan zouden er heel wat uit het volk geveld worden.
22En ook de priesters, die tot JHWH naderen, moeten zich heiligen,
om te voorkomen dat JHWH tegen hen losbrandt.
23Mozes zei tegen JHWH:
Het volk is niet in staat om de berg Sinaï te beklimmen,
want Uzelf hebt ons bezworen:
‘zet de berg af en neem heilige afstand in acht.’
24Toen zei JHWH tegen Mozes:
Ga, daal af en klim dan naar boven, jij met Aäron.
Maar de priesters en het volk
mogen niet doorbreken om naar JHWH op te klimmen,
opdat hij niet tegen hen losbrandt.
25Toen daalde Mozes af naar het volk en zei (het) tegen hen.

In dit laatste deel gaat het over godsdienst en ritueel. Er wordt opnieuw (na vers 18) verteld dat JHWH afdaalt op de berg. Mozes wordt opgeroepen omhoog te klimmen, hoewel hij daar eigenlijk al was. Dit is kennelijk een tekst met weer een andere achtergrond. Mozes krijgt tot zijn verbazing (vers 23) opnieuw de opdracht om het volk op afstand te laten blijven. Maar verrassend genoeg geldt dat nu ook voor de priesters. Ook die mogen zich niet in de aanwezigheid van God wagen.

Het is opvallend dat er hier al van priesters sprake is. Die waren er nog niet. De priesterwijding wordt pas aangekondigd in Exodus 29 in de plannen voor de bouw van het tentheiligdom en later uitgevoerd in Exodus 40. Dat de priesters “tot JHWH naderen” (vers 22) is nog helemaal niet aan de orde. Daarover lezen we pas in Leviticus (21:21) en in Ezechiël (44:15).

Regie

Hoe verschillend de onderdelen van hoofdstuk 19 ook zijn, ze hebben één ding gemeen: God zelf heeft de regie van deze ontmoeting. JHWH zelf bepaalt de rolverdeling. Hij komt dichterbij en houdt tegelijkertijd afstand. Zijn rol is beslissend. Geen spirituele of rituele specialisten die een religieus evenement tot stand moeten brengen. JHWH gaat aan alles vooraf, ook aan godsdienst en ritueel, dat is wat de generaties van Israël in de geschiedenis hebben kunnen ervaren.

Hij daalde af om te bevrijden (3:8), hij daalde af om daarna bij de Sinaï zijn leefregels en opdrachten te geven en hij besloot (25:8) om bij zijn volk te willen wonen (40:35). Of menselijke godsdienst daar wel op gerekend had, daar gaan zo ongeveer alle volgende bijbelboeken over.

Eep Talstra is emeritus hoogleraar Bijbelwetenschappen aan de Vrije Universiteit Amsterdam.
Dit commentaar is eerst in Het Goede Leven (een uitgave van Friesch Dagblad B.V) verschenen.
Wij danken de redactie voor de mogelijkheid dit commentaar op onze site te kunnen plaatsen.