Een gestalte van lang geleden komt weer langs, de Midianitische priester Jetro, die we kennen uit Exodus 2 waar hij overigens Reüel heet, en ook uit Ex. 4:18 waar hij wel de naam Jetro heeft. Hij komt op bezoek met in zijn gezelschap zijn dochter Zippora, die in Exodus 2 de vrouw van Mozes was geworden. Jetro brengt haar nu mee, na haar ‘heenzending’ of na haar ‘bruidsschat’?
De uitleggers zijn het er al eeuwen niet over eens wat hier staat. Had Mozes afscheid van Zippora genomen? Maar waarom lezen we dat dan nu pas? Of is het huwelijk pas nu rechtsgeldig na de zending van de bruidsschat? Hoe dan ook, ze komt mee, met haar beide zonen. De ene kenden we al uit Exodus 2: Gersom (vreemdeling), de andere kenden we nog niet, al gaat het in 4:20 wel over ‘zonen’.
Maar nu wordt ook de tweede aan ons voorgesteld, met woorden van Mozes: Eliëzer (mijn God is een helper)

4 ‘de God van mijn vader was mij tot helper.
Hij redde mij van het zwaard van de Farao’.

Dat moet de verteller kennelijk eerst even aan ons kwijt, voordat de ontmoeting echt kan beginnen. Zo worden hier een paar tradities bij elkaar gebracht, ook al doet de verteller geen moeite om de verschillen weg te werken.
Bijvoorbeeld: vers 5 zegt dat Mozes bij de Godsberg verblijft, maar pas in het volgende hoofdstuk komen ze daar aan (19:2). Hoe zit dat met die namen van de schoonvader? Wanneer is de tweede zoon geboren? Eén ding is duidelijk: de namen van de beide zonen weerspiegelen de persoonlijke geschiedenis van Mozes. In vers 5 heten de beide jongens dan ook zijn zonen:

5Jetro, de schoonvader van Mozes,
kwam met zijn zonen en zijn vrouw bij Mozes in de wildernis,
waar hij een kamp had opgeslagen bij de Godsberg.

Maar in de woorden waarmee Jetro zijn komst aankondigt, is het perspectief al weer anders:

6Hij zei tegen Mozes:
‘Ik, jouw schoonvader Jetro, ben naar jou onderweg,
met jouw vrouw met haar beide zonen.’
7Mozes ging naar buiten, zijn schoonvader tegemoet,
hij boog zich neer en kuste hem.
Zij vroegen naar elkaars welzijn (als begroeting) en gingen de tent binnen.

Dat is een ontvangst met alle egards, ook al is er soms ook een oude vertaling die Jetro voor Mozes laat buigen. Maar of een schoonvader in de oudheid dat zomaar zou doen? Het staat er in elk geval niet. Voor ons als lezers is dit een onbegrijpelijke passage. Wat een patriarchaal gedoe. Kan er geen kus voor Zippora vanaf? En wat gebeurt er als de jongens hun vader eindelijk weer eens zien? Een waarom horen we hierna niets meer over hen?
Het is inderdaad een patriarchaal gebeuren; mooier kan ik het niet maken. Alleen, we lezen hier geen roman over een hereniging van de held met zijn bruid. Dat is een heel ander genre. Ook binnen de antieke verhoudingen, waarin mannen de hoofdrollen spelen, is dit geen verhaal over een familiereünie.

Redding en bevrijding

Jetro blijkt een heel andere reden te hebben om Mozes te bezoeken bij de Godsberg (vers 5). Dat wordt ons door de verteller al in vers 1 duidelijk gemaakt. Jetro heeft vernomen wat God heeft gedaan, namelijk dat JHWH Israël uit Egypte heeft bevrijd. De naam JHWH is nadrukkelijk verbonden met de bevrijding (Ex. 12:42, 16:6). Dat gebeuren brengt de priester van Midian naar de Godsberg waar Mozes verblijft.
De familiegeschiedenis is in het verhaal mee opgenomen, maar wordt niet verder uitgewerkt. Het gegeven van de familiebanden is kennelijk voldoende om de ontmoeting van Israël en Midian te begrijpen. Maar de erkenning door Jetro, de Midianiet, van JHWH als redder, blijkt het belangrijkste thema. Dat JHWH redde, wordt een keer of vijf herhaald. ‘JHWH redde mij’, is de achtergrond van de naam van Mozes’ zoon Eliëzer (vers 4). Mozes doet hierna zijn verhaal van bevrijding en redding.

8Mozes vertelde aan zijn schoonvader alles
wat JHWH had gedaan aan de Farao en aan Egypte
ter wille van Israël.
Maar ook elke tegenslag die hen onderweg had getroffen
en dat JHWH hen had gered.

Jetro neemt dat thema royaal over. Hij verheugt zich erover dat JHWH Israël uit de macht van Egypte heeft gered (vers 9),

10Jetro zei:
‘Geprezen JHWH die jullie heeft gered
uit de macht van Egypte en de macht van de Farao.
Hij die het volk heeft gered van de onderdrukking door Egypte.
11Nu weet ik dat JHWH groter is dan alle goden.’

‘Weten dat’ — Jetro is snel met zijn erkenning. Dat kostte de andere spelers in Exodus heel veel meer moeite, hetzij uit overmoed, hetzij uit argwaan. ‘Ik weet niet wie JHWH is’, zei de Farao tegen Mozes (Ex. 5:2).= ‘Jullie moeten weten dat het JHWH is die jullie uit Egypte heeft bevrijd’, zei Mozes een en andermaal tegen Israël (Ex. 16:6,12). Maar anderen hebben soms minder moeite met die erkenning, zoals Rachab in Jozua 2:9 of Naäman in 2 Koningen 5:15.

Eerst de gaven

De priester Jetro wordt zo degene die de toezegging van JHWH aan Mozes bij hun eerste ontmoeting, ook bij de Godsberg, gaat uitvoeren: ‘bij deze berg zullen jullie mij dienen’ (Ex. 3:12).

12Jetro, de schoonvader van Mozes nam een brandoffer
en gemeenschapsoffers voor God.
Aäron en alle oudsten van Israël kwamen
om samen met de schoonvader van Mozes een offermaaltijd te houden
ten overstaan van God.

De formulering met het werkwoord ‘nam’, is heel voorzichtig, alsof het eigenlijk niet kan, dat de priester van Midian hier offers brengt. Uitleggers en vertalers hebben zich altijd verbaasd over de rol van Jetro. Hoe kan een niet-Israëliet hier de leiding nemen? En waar is dan het altaar voor die offers? Het is inderdaad een verhaal met veel open plekken.
Maar Jetro is wel een priester en de regelingen voor de priesters van Israël komen pas in de volgende hoofdstukken tot stand. Dus hij neemt het initiatief. De vertegenwoordigers van beide volken, verbonden door familiebanden, vieren nu samen de redding door JHWH. Pas hierna komen de hoofdstukken over wetgeving en verbond. Dat is kennelijk de beste volgorde. Net als bij het manna: eerst de gaven en dan de opgaven.

Dr. Eep Talstra is emeritus hoogleraar Oude Testament aan de Vrije Universiteit

Dit commentaar is eerst in CW opinie verschenen, zie: www.cw-opinie.nl. Wij danken de redactie voor de mogelijkheid dit commentaar op onze site te kunnen plaatsten