Het verhaal over de dorst in de woestijn eindigde in Exodus 15:27 paradijselijk. Kamperen in Elim, met zijn twaalf waterbronnen en 70 dadelpalmen, het ideaal van de moderne touroperator. Maar dat was het beloofde land nog niet. De tocht gaat verder

1Ze vertrokken van Elim.
Heel de gemeente van de kinderen van Israël kwam aan in de woestijn Sin,
tussen Elim en Sinaï,
op de 15e dag van de tweede maand na hun vertrek uit het land Egypte.

De tocht, maar ook de test gaat verder. De dorst bij Mara werd royaal gelest, maar die dorst was de test niet, dat zou heidendom zijn. Het water zélf bleek de test: durven jullie mij nu vertrouwen? In hoofdstuk  16 gebeurt zoiets opnieuw. Er is honger en dat  leidt eerst weer tot harde verwijten.

2Toen maakte heel de gemeente van de kinderen  van Israël verwijten aan Mozes en Aäron.
3De kinderen van Israël zeiden tegen hen:
Waren we maar gestorven door de hand van JHWH in het land Egypte,
waar we bij de vleespot zaten,
waar we genoeg brood te eten hadden.
Immers,jullie hebben ons daar uit gebracht naar deze woestijn,  
om heel deze gemeente van honger te laten sterven.

Er zit ironie in deze tekst. Het volk wordt getooid met de lange, deftige naam: ‘heel de gemeente van  de kinderen van Israël’. Maar hun liturgisch vermogen gaat nog niet veel verder dan stevig mopperen. Op dezelfde toonhoogte als bij de zee in hoofdstuk 14: ‘We hadden beter in Egypte kunnen sterven. Daar was te eten. Jullie laten ons hier creperen!’
Het is ook dezelfde argwaan als toen: ‘Jullie zijn een hopeloos project begonnen!’ De schrijvers van Exodus zijn dus wel erg optimistisch met hun mooie  titel: ‘heel de gemeente van …’
Maar dat doen ze wel vaker, juist op bijzondere momenten. Ze noemen Israël ook zo bij de instelling van Pesach in de nacht van de uittocht (Ex. 12: 3,6) en opnieuw bij de opbouw van de tabernakel (Ex. 35:1,4). Alleen is hier het contrast wel erg groot.

Testen

Maar er is meer. Vanaf hier lopen er een paar thema’s door elkaar. Mozes en Aäron gaan in vers 6 opnieuw uitleggen dat de bevrijding uit Egypte niet een project van henzelf is, maar van JHWH.
Maar God zelf blijkt met iets heel anders bezig. Hij spreekt opnieuw over ‘testen’, net als in hoofdstuk 15: ‘Er komt brood, geen zorgen. Ik wil jullie namelijk niet testen met honger, maar met brood.’

4JHWH zei tegen Mozes:
Ik ga voor jullie brood laten regenen uit de hemel.
Dan moet het volk er op uitgaan om te verzamelen wat er per dag nodig is.
De bedoeling is dat ik het volk ga testen of het mijn instructie volgt of niet.
5Op de zesde dag namelijk, wanneer ze gaan bereiden wat ze meebrengen,
dan zal er nog een tweede portie blijken te zijn,
boven wat ze elke dag  verzamelen.

JHWH breekt letterlijk in de gang van het verhaal in en spreekt alleen Mozes aan. Wat God dan tegen Mozes zegt is nogal raadselachtig. Pas later in dit hoofdstuk wordt duidelijk hoe dat brood een geschenk is en tegelijk een oefening.
Het dispuut met het volk door Mozes en Aäron samen gaat gewoon weer verder in vers 6. Niet over de honger, maar, net als in hoofdstuk 14, over God: ‘Hij is jullie bevrijder, wij niet. Wij zijn niet degenen op wie je moet mopperen.’
Ze noemen wel de ‘avond’ en de ‘ochtend’, maar het gaat nu alleen over de erkenning en de glorie van JHWH. De rest horen we later nog.

6Mozes en Aäron zeiden tegen al de kinderen van Israël:
Wanneer het avond is, zullen jullie beseffen
dat JHWH jullie uit Egypte heeft gebracht.  
7En wanneer het ochtend is zullen jullie de glorie van JHWH zien,
omdat hij jullie verwijten aan JHWH hoorde.
En wij, wat zijn wij, dat jullie aan ons verwijten maken?

Dan komt er eerst nog een stukje liturgie. Aäron, de  priester, moet ‘heel de gemeente’ voorbereiden op de verschijning van de glorie van JHWH.

9Mozes zei tegen Aäron,
Zeg tegen heel de gemeente van de kinderen van Israël:
Jullie moeten voor JHWH naderen,
want hij heeft jullie verwijten gehoord.
10Op het moment dat Aäron tot heel de gemeente van de kinderen van Israël sprak
en zij zich naar de woestijn keerden,
is de glorie van JHWH verschenen in de wolk.

Bijbeluitleggers maken een verschil tussen de teksten die over ‘toetsing’ gaan en de teksten die over Israël als ‘heel de gemeente’ gaan. De teksten over ‘toetsing’ zien de woestijntocht als een hoofdstuk gemeenteopbouw, een oefening in vertrouwen.
De teksten die over ‘heel de gemeente’ spreken, komen uit een liturgische traditie waarin Israël al een gemeente is, onder leiding van de priester. Bijvoorbeeld: ‘naderen voor JHWH’ is een uitdrukking die hoort bij het bestaan van een heiligdom, maar zover is het hier nog niet.

Gecombineerd

Exodus 16 is mede daarom voor ons zo ingewikkeld, omdat hier die beide tradities gecombineerd zijn. Dat lijkt het meest aannemelijk. Ook sommige klassieke uitleggers uit de Joodse of de christelijke traditie komen er niet goed uit: in vers 11 en 12 spreekt God weer tot Mozes en zegt dat hij de verwijten heeft gehoord. Maar dat had Mozes zelf al gezegd in vers 7. Dus, schrijven Calvijn en anderen: dan moet je vers 11 en 12 zien als voltooid verleden tijd: ‘JHWH had gesproken tot Mozes.’ Maar het staat er niet. Je kunt taal niet zomaar aanpassen in de gewenste richting. Het gaat hier ook om iets anders. God gaat niet mee met de onenigheid over ‘wie heeft ons eigenlijk uit Egypte gehaald?’ Dat hoort iedereen nu wel te weten. Maar Hij belooft voedsel en zegt dan. ‘Zo ga je beseffen dat ik JHWH jullie God ben.’

11JHWH sprak tot Mozes:  
12Ik heb de verwijten van de kinderen van Israël  gehoord.
Spreek tot hen:
Tussen de avonden zullen jullie vlees eten.
En in de ochtend zullen jullie verzadigd worden van brood.
Dan zullen jullie  beseffen dat ik JHWH, jullie God, ben.

Exodus 16 is een complexe tekst. Het is niet anders, want het leven zelf en onze menselijke geschiedenis met God is complex. Wie hoogstaande religieuze lessen wil, moet zich maar ergens een diepzinnige spirituele leraar uitzoeken. Maar het boek Exodus gaat over het echte leven.
De gemeente maakt ruzie met de profeet over wie er aansprakelijk is, de priester houdt vol dat we hier toch over Gods gemeente spreken en God zelf stelt de simpele vraag: ga je nu begrijpen wie ik ben?

Dr. Eep Talstra is emeritus hoogleraar Oude Testament aan de Vrije Universiteit

Dit commentaar is eerst in CW opinie verschenen, zie: www.cw-opinie.nl. Wij danken de redactie voor de mogelijkheid dit commentaar op onze site te kunnen plaatsten