Voor de zoveelste keer: ‘Laat mijn volk gaan!’ Ook in hoofdstuk 9 klinkt het op gezag van God opnieuw twee keer uit de mond van Mozes (vs. 1 en 13). Maar dat hadden we al vaker gelezen. Wordt dit verhaal niet wat saai?

1. JHWH zei tegen Mozes: Meld je bij Farao en spreek hem aan: ‘JHWH de God van de Hebreeën heeft het volgende gezegd: “Laat mijn volk gaan, zodat ze mij kunnen dienen.”
2. Want, mocht jij hen niet willen laten gaan en je hen opnieuw vasthoudt,
3. dan zul je merken dat JHWH jouw vee op het land gaat aantasten: de paarden, de ezels, de kamelen, de koeien en de schapen. Een hele zware pestaanval!

Saaier wordt het niet, maar wel grimmiger. In de vorige hoofdstukken stierven uiteindelijk de steekvliegen en de kikkers weer en was het grote ongemak voorbij. Maar nu dreigen niet alleen het vee, maar ook mensen het slachtoffer te worden (vs. 19).

18. Dus let op, ik ga morgen om deze tijd een hele zware hagelbui laten neerkomen, zo zwaar als er in Egypte nooit is geweest vanaf de dag dat het ontstond, tot op dit moment.
19. Dus, geef nu opdracht en breng je vee in veiligheid en alles wat er buiten op het land is. Mensen en dieren, allen die zich buiten op het land bevinden en niet in huis worden gehaald, op hen zal de hagel neervallen, zodat ze zullen sterven.

Radicalisering, noemen wij dat tegenwoordig, ook al geeft vers 19 wel een waarschuwing vooraf. Wat is de bedoeling, waarom gaat God zo ver? Wil je als lezer wel bij de erfgenamen van deze verhalen horen?

Diep ademhalen
Voor een ‘beroepsbijbellezer’ is het altijd een onmogelijke opgave. Moet ik God verdedigen? Uitleggen waarom het zo moest en niet anders? Overtuigt dat iemand?
Laten we in elk geval maar vaststellen dat er veel verhalen in de bijbel staan die ons veel te hard zijn. Dan diep ademhalen en eerst verder lezen: Staat er ook een bedoeling bij in de teksten zelf? Ja, na de opdracht ‘laat mijn volk gaan!’ volgt er steeds, ook hier in vs. 1 en 13: ‘zodat ze mij kunnen dienen’. Het doel is de overgang van slavendienst naar eredienst, een offerfeest in de woestijn (7:16).
Slaven met een eigen God? Daar heeft de goddelijke CEO van Egypte geen boodschap aan. Daarom vertelt de tekst ook over dat andere doel: iets duidelijk maken aan Farao. Jij bent van de goddelijke vaste orde in de wereld? Ik ben van een heel andere orde: een God van slaven, de God van de Hebreeën, schepper van hemel en aarde. Daar is er maar één van, dat is wat jij moet beseffen (9:14).
En na het gebed om het einde van de verwoestende hagel, donder en bliksem: Jij moet beseffen dat het land aan mij behoort. (9:29). Zo moet Mozes spreken:

13. “Als volgt heeft JHWH, de God van de Hebreeën gezegd: ‘Laat mijn volk gaan, zodat ze mij kunnen dienen. 14. Want deze keer ga ik al mijn plagen op jou persoonlijk richten en tegen jouw dienaren en jouw volk, omdat jij moet beseffen dat er in het hele land niemand is zoals ik.’ ”

En aan het eind van deze plaag zegt Mozes tegen Farao:

29. “Zodra ik de stad verlaat, zal ik mijn handen uitstrekken naar JHWH. De donderslagen zullen ophouden en er zal geen bliksem meer zijn, opdat jij gaat beseffen dat het land aan JHWH behoort.”

Er zijn religies en er is JHWH. En dat is niet hetzelfde. Dit is niet een wedstrijd tussen nationale godsdiensten, maar het gevecht om de erkenning van JHWH als de enige. Een God met een wonderlijke manier van aanwezig zijn. Schepper van hemel en aarde, die de God is van de Hebreeën, de slaven. Psalm 136 bijvoorbeeld, vat dat in één lofzang samen, Exodus doet hetzelfde in één verhaal.
Onderzoek van de verschillende bijbelteksten en van andere teksten uit de Joodse traditie laat zien dat we in Exodus een vervlechting lezen van heel verschillende verhaallijnen. Ze zijn in het boek Exodus gekomen uit diverse tradities: herinnering, belijdenis, liturgie. Bijvoorbeeld, de rol van de magiërs gaat verdwijnen. Ze moeten het opgeven om Mozes’ tegenstander te zijn.

11. Ook de magiërs waren door de ontstekingen niet in staat om tegenover Mozes staande te blijven.

Want de magiërs en heel Egypte hadden de ontstekingen. De magiërs moesten zich al gewonnen geven toen de staf van Aäron hun staf verslond (7:12). Een geintje, je staat zo immers wel onthand als magiër. Religieuze professionals doen er niet echt toe.
Farao, de top van de religieuze orde wordt uitgedaagd. Daarbij lezen we heel verschillende termen: ‘wonderen’, ‘tekenen’ of ‘plagen’. Hoeveel wonderen, hoeveel plagen dan? Dat is lastig tellen, omdat niet alle tradities dezelfde aantallen en dezelfde woorden gebruiken. Psalm 105 noemt een andere reeks dan Exodus, Psalm 78 weer een iets andere. De omschrijving ‘de 10 plagen’ komt in Exodus niet voor, die vinden we pas in de latere Joodse traditie, zoals in het boek Jubileeën 48:7 (2e eeuw voor Christus).
De tradities zijn in Exodus met respect samengevoegd, en juist daardoor passen ze niet altijd goed samen. Bijbeluitleggers reageren wel eens ironisch: hoe vaak kun je het vee van de Egyptenaren laten doodgaan? Eerst in vers 6 en daarna nog eens in vers 19 en 25. Of: pas in hoofdstuk 8 en 9 wordt het woongebied van Israël gespaard:

26. Alle bomen op het land heeft de hagel vernield. Alleen in het land Gosen waar de kinderen van Israël waren, was er geen hagel geweest.

Maar ging dat dan wel goed bij de eerste plagen?

De echte vraag
De eigenlijke vraag is daarom niet: klopt de reportage? Nee, want we lezen hier een combinatie van tradities die we niet goed in elkaar kunnen passen. Maar de eigenlijke vraag is wel: is dat wat Mozes tegen de Farao moest zeggen ook tot stand gebracht?

16 Maar, om deze reden heb ik jou overeind gehouden, omdat ik jou mijn kracht wilde laten zien opdat ze in het hele land over mijn naam vertellen.

‘Zijn de targets gehaald?’, willen we dan tegenwoordig weten. Het ‘laat mijn volk gaan’, wel. De uittocht uit Egypte is een sterke traditie in Psalmen en Profeten (Amos). Maar dat noodzakelijke besef bij Farao en die eredienst van Israël in de woestijn dan? Farao zal het niet overleven.
En Israëls dienen van JHWH? Het eerste feest in de woestijn blijkt de eredienst te zijn voor het gouden kalf. Was het dan allemaal voor niets?
Kortom, wie als modern mens God in de Exodus-verhalen niet zo moreel vindt, heeft een punt. Maar het was dan ook geen utopie. God hakt zich een weg door het oerwoud van menselijke belangen en religies, ook de onze. Hij is een God van mensen en daar wordt het leven niet eenvoudiger van.
In Ezechiël 20:7,8 vertelt God over zijn grote moeite met Israël. In Egypte hadden ze al afgoden! De geschiedenis van ‘besef’ en ‘eredienst’ is niet vanzelfsprekend. Jeremia is daar duidelijk over. De uittocht uit Egypte kan niet langer de klassieke belijdenis te zijn. We moeten het nu hebben over de uittocht uit ballingschap (Jer. 16:14, 23:7).
De teksten tonen zo een weg; verschillende tradities, die samen vertellen van een God met uithoudingsvermogen. Dat zal zo nog vele bijbelboeken lang verder gaan.

Dr. Eep Talstra is emeritus hoogleraar Oude Testament aan de Vrije Universiteit

Dit commentaar is eerst in CW opinie verschenen, zie: www.cw-opinie.nl. Wij danken de redactie voor de mogelijkheid dit commentaar op onze site te kunnen plaatsten